SEANS NA WEEKEND
Na koniec tegorocznego
przeglądu filmów wojennych, wspominamy bodajże najpopularniejszą polską
produkcję wojenną – serial „Czterej pancerni i pies”.
Od chwili pojawienia się na dużych i małych ekranach
opowieści o załodze czołgu „Rudy” i psa Szarika, historia ta biła rekordy
popularności. Dzieci chętnie bawiły się w „pancernych”, imię Szarik nadawano
zarówno owczarkom niemieckim, jak i ratlerkom, a dziewczynki nosiły warkocze a’la
Marusia. Dzisiaj „Czterej pancerni i pies” nie są już tak popularni, ale i tak
serial nadal jest chętnie oglądany, również przez młodsze pokolenia.
Fabuła
II wojna światowa. Rok 1943. Janek, niepełnoletni chłopak,
zaciąga się do tworzonego w ZSRR Wojska Polskiego, a konkretnie do oddziału
pancernego, wraz z własnym psem Szarikiem. Zostają przydzieleni do czołgu z
numerem 102 i tam poznają swych nowych towarzyszy – Gustlika, Grzesia i
Olgierda. Janek dodatkowo chce odnaleźć własnego ojca. Żołnierze podczas walk o
Polskę poznają prawdziwe życie wojenne, zawierają przyjaźnie oraz przeżywają
kłopoty sercowe. Droga do pokonania przeciwnika nie jest jednak łatwa, a na
walczących żołnierzy czyha wiele niebezpieczeństw.
 

Kadr z serialu

Serial „Czterej pancerni i pies” składa się z 21 odcinków
trwających po około 60 minut, które kręcono w latach 1966-1970. Scenariusz
serialu powstał na podstawie powieści Janusza Przymanowskiego „Czterej pancerni
i pies”. Muzykę do serialu skomponowali Wojciech Kilar i Adam Walaciński.
Zdjęcia do serialu kręcono m.in. na poligonie w Żaganiu,
Kotlinie Kłodzkiej (filmowa Syberia), Spale, Aleksandrowie Łódzkim,
miejscowości Olszyniec, na Rybim Rynku w Bydgoszczy czy na poligonie w
Karlikach. Odcinek „Brzeg morza”, w którym Janek odnajduje ojca, zrealizowano w
Gdyni, natomiast nadmorskie zdjęcia kręcono w Krynicy Morskiej i Piaskach. Premiera
pierwszego odcinka odbyła się 25 września 1966 roku.
Obsada
Janusz Gajos jako Janek Kos
Franciszek Pieczka jako Gustlik Jeleń
Włodzimierz Press jako Grigorij Saakaszwili
Roman Wilhelmi jako Olgierd Jarosz
Pola Raksa jako Marusia „Ogoniok”
Wiesław Gołas jako Tomasz Czereśniak
Małgorzata Niemirska jako Lidka Wiśniewska
Witold Pyrkosz jako Franek Wichura
 

Kadr z serialu

Pierwotnie w roli starego Czereśniaka miał wystąpić Ludwik
Benoit.
W odcinku „Radość i Gorycz” oraz w „Brzegu morza” w kilku
scenach Janusz Gajos (aktor był ranny i leżał w szpitalu) został zastąpiony
przez Henryka Matwiszyna. Oglądamy wtedy Janka z tyłu i nie widzimy jego
twarzy.
Ze względu na dużą popularność wśród widzów, Roman Wilhelmi
miał ponownie pojawić się w serialu. Ponieważ Olgierda uśmiercono, planowano,
że zagra rosyjskiego sapera, który pojawia się w ostatnich odcinkach. Miał on
być łudząco podobny do Olgierda. Jednak Wilhelmi w międzyczasie zdążył przyjął
propozycję zagrania w NRD-owskim „Ponieważ Cię kocham” i w „Czterech pancernych”
już się nie pojawił. Natomiast rosyjskiego oficera zagrał Aleksander Bielawski.
W trakcie kręcenia serialu zmarł Tadeusz Kalinowski,
odtwarzający rolę pułkownika. Dlatego w ostatnich odcinkach serialu głosu
pułkownikowi użycza inny aktor, Józef Nowak.
Błędy i ciekawostki
produkcyjne
W serialu we wszystkich odcinkach serialu „zagrał” czołg
T34/85, mimo iż załoga „Rudego” do odcinka „Zakład o śmierć” powinna jeździć
czołgiem T34/76. Czołg z numerem „102” grały naprzemiennie T-34 z różnym
wyposażeniem. W jednej ze scen możemy zobaczyć 3 różne czołgi z napisem „Rudy”
(jest to wynik kręcenia scen polowych przez trzy odrębne czołgi na różnych
poligonach).
Kiedy w piątym odcinku niemiecki snajper zranił Marusię, na
mundurze nie widać nawet śladu krwi.
W odcinku „Most” Janek, wychodzi z czołgu na warszawskiej
Pradze, aby poszukać Lidkę. Ma przy sobie pistolet maszynowy PPSz (pepeszę) z
magazynkiem bębnowym. Jednak po chwili trzyma w ręku „pepeszę” z magazynkiem łukowym.
W odcinku „Rudy, miód i krzyże” niemiecki transporter, który
zdobywają Janek i Grigorij „zagrał” amerykański Halftrack.
W kilku odcinkach żołnierze uzbrojeni są w karabinki AK,
które w rzeczywistości zaczęto produkować dopiero po II wojnie światowej.
Wielokrotnie widać jak filmowany w różnych ujęciach czołg „Rudy”
raz ma, a raz nie ma przednich osłon na błotnikach.
W odcinku 7, kiedy załoga je zupę siedząc na czołgu, można
dostrzec jak za plecami Gustlika w oddali przejeżdża współczesny (jak na lata
produkcji serialu) samochód osobowy.
W ostatnim odcinku pt. „Dom”, gdy załoga kłóci się przy
czołgu, na pagonach Gustlika w różnych ujęciach zmieniają się stopnie wojskowe
– raz jest sierżantem, a raz plutonowym.
O ile w pierwszym odcinku „Załoga” Wichura kieruje radziecką
ciężarówką ZiS-5, o tyle w kolejnych jeździ powojennym Lublinem, którego
produkcja rozpoczęła się dopiero w 1951 roku.
Pojawił się pomysł połączenia odcinka „Zakład o śmierć” ze „Stawką
większą niż życie”, lecz Stanisław Mikulski nie chciał zagrać Hansa Klossa w
serialu „Czterej pancerni i pies”, ponieważ jego rola była zbyt mała.
 

Kadr z serialu

Słynnego powiedzenia „Pyrkosz,
pyrkosz i nie jedziesz
” powiedzianego do serialowego Wichury (Witolda
Pyrkosza) przez Gustlika (Franciszka Pieczkę), a zripostowanego przez Wichurę „Ano nie jadę, bo mi pieczka zgasła” nie
było w scenariuszu. Scena ta weszła do serialu przez przypadek. Wymyślili to
córka i syn Konrada Nałęckiego. Jednak Pieczka nie zgodził się na takie
zestawienie i reżyser postanowił zrezygnować z tego pomysłu. Po namowie przez
dzieci reżysera, scena pozostała, ale w wersji „okrojonej”.
Model czołgu „Rudy” służący do realizacji zdjęć wewnątrz
maszyny, można obejrzeć na wystawie w Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia
Wojsk Lądowych im. Stefana Czarnieckiego na poznańskim Golęcinie.
Korzystając z popularności filmu na początku lat 70-tych
wydano książkę rozszerzoną o dalsze przygody bohaterów oraz komiks.
W wyniku protestów Jerzego Bukowskiego, wiceprzewodniczącego
Porozumienia Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych z Krakowa, w lipcu
2006 Telewizja Polska wycofała serial z jesiennej ramówki, jako „zakłamujący
historię Polski”. Ponadto TVP odmawiała udostępniania go kanałom komercyjnym.
„Kino Polska” nabyło prawa do wersji kinowej, obchodząc zakaz. Po protestach
widzów TVP wznowiła emisję „pancernych”.
Pies grający Szarika w rzeczywistości nie przepadał za swym
ekranowym panem. Żeby nakłonić go do lizania filmowego Janka, trzeba było
smarować aktora koglem moglem. W roli Szarika wystąpiły trzy psy: milicyjny
pies Trymer, oraz w niebezpiecznych scenach Spik i Atak. Atak zagrał również
rolę matki Szarika, Murę w pierwszym odcinku „Załoga”, gdzie z kolei małego
Szarika warczącego przy zabitym przez Janka tygrysie „zagrał” szczeniak jamnika
szorstkowłosego.
Jeden z trzech psów grających Szarika jest eksponatem
muzealnym i stoi wypchany w jednostce szkolenia psów policyjnych w Sułkowicach.
Na planie serialu doszło do wypadku. W czasie przerwy
zdjęciowej Janusz Gajos uciął sobie drzemkę i… został przejechany przez
ciężarówkę, której kierowca nie zauważył śpiącego aktora. Z pękniętą miednicą
został odwieziony do szpitala. Wypadek ten spowodował konieczność zmiany w
scenariuszu – czołg zostaje trafiony a ranna załoga ląduje w szpitalu. Gajosa
przywożono ze szpitala na plan filmowy, na specjalnym łóżku i kontynuowano
zdjęcia.
W Toruniu istnieje ulica Pancernych, a okoliczne ulice mają
nadane nazwy Gustlika, Szarika, Honoratki i Rudego.
Popularność serialu spowodowała, iż w całej Polsce powstawały
tzw. Kluby Pancernych, do których w szczytowym momencie należało około 400–500
tysięcy dzieci.
Polski porucznik Jarosz, w którego postać wcielił się Roman
Wilhelmi, w książkowym pierwowzorze występuje jako Rosjanin lub Ukrainiec o
nazwisku Wasyl Semen.
Serial „Czterej pancerni i pies” pierwszą emisję miał w 1966
r., gdy telewizja oferowała tylko jeden program, a w tygodniu nadawano najwyżej
dwa filmy fabularne. W tym okresie również telewizory były rzadkością w
gospodarstwach domowych, dlatego w roku 1968 serial trafił na ekrany kinowe,
gdzie wyświetlano bloki po 2 odcinki:
– zestaw I: „Załoga”,
Radość i gorycz” (premiera: 1. 01.
1968),
– zestaw II: „Gdzie my,
tam granica
”, „Psi pazur
(premiera: 1. 01. 1968),
– zestaw III: „Rudy,
miód i krzyże
”, „Most” (premiera:
15. 01. 1968),
– zestaw IV: „Rozstajne
drogi
”, „Brzeg morza” (premiera:
15. 01. 1968).
 

Kadr z serialu

O serialu „Czterej pancerni i pies” słyszał chyba każdy
Polak, a większość także go widziała. Kiedy po raz pierwszy pojawiał się na
ekranach telewizorów, ulice się wyludniały i widzowie z napięciem śledzili losy
załogi „Rudego”. Przez kilkadziesiąt lat od jego powstania, serial regularnie
jest powtarzany i ciągle przyciąga przed telewizory kolejne pokolenia Polaków.
Są widzowie, którzy znają „Pancernych” na pamięć, i wciąż chętnie ich oglądają.
Nie sposób zliczyć, ile osób obejrzało serial w telewizji i na nośnikach wideo.
Samą tylko widownię kinową szacuje się na 7 mln. Mimo przekłamań historycznych
i komunistycznej propagandy „Czterej pancerni i pies” wygrali zorganizowany w
czerwcu 1995 r. przez TVP plebiscyt na ulubiony polski serial, co tylko
potwierdza sympatię widzów.
W dużej mierze to zasługa barwnych postaci i aktorów
odtwarzających ich role, które nawet na wojnie wzruszają, okazują nieśmiałość
czy mają skrupuły. Dla niektórych aktorów pierwszo-, jak i dla drugoplanowych
gra w „Czterech pancernych” okazała się bronią obosieczną: wyniosła ich na
szczyty popularności, a jednocześnie zaszufladkowała na długie lata. Tak było
chociażby w przypadku aktorów grających załogę „Rudego” (Wilhelmi, Gajos,
Pieczka, Press czy Gołas), jak również z całym szeregiem aktorów drugo-, a
nawet trzecioplanowych, żeby wspomnieć tylko Polę Raksę, Mariana Opanię i
Witolda Pyrkosza. Również tytułowy pies Szarik do dziś jest najbardziej
rozpoznawalną zwierzęcą rolą w polskim filmie.
Serial to niemal wierna ekranizacja książki Przymanowskiego.
Aktorzy zostali dobrani tak, że po przeczytaniu książki, oczami wyobraźni
widzimy postacie znane ze szklanego ekranu. Natomiast piosenka tytułowa „Deszcze
niespokojne”, którą napisała Agnieszka Osiecka i wykonał Edmund Fetting, jest
do dziś niepisanym numerem jeden wśród polskich piosenek serialowych – chyba
każdy z nas potrafi ją zanucić.
Popularność serialu bierze się z dobrego utrafienia w
zapotrzebowanie społeczne. Głównym wątkiem stała się przyjaźń zawiązana w
trudnym czasie, jakim jest wojna. Ponadto nie zrezygnowano z przedstawienia
trudnych wojennych losów Polaków mieszkających na terenie ZSRR czy różnic w
pochodzeniu postaci oraz wizji przyszłości Polski. Przykładowo, Janek Kos
trafił do wojska znad Ussurii, gdzie trafił w wyniku wywózki. Gustlik Jeleń,
Ślązak z Ustronia, został przymusowo wcielony do Wehrmachtu, z którego przedarł
się „do Ruska”, by móc walczyć w polskim mundurze. Franek Wichura, którego
nazywano „królem kazachstańskich szos”, też się tam nie urodził, tylko musiał
zostać wypuszczony z pociągu w step, jak większość deportowanych Polaków.
Natomiast Tomek Czereśniak walczył w partyzantce niekomunistycznej.
Efektem propagandy jest podkreślanie przyjaźni w ramach bloku
socjalistycznego. Dlatego sojusznicy są sympatycznymi, barwnymi postaciami –
Rosjanie tacy jak starszyna (starszy sierżant) Czernousow, kapitan Pawłow, no i
oczywiście Marusia oraz członek załogi czołgu Gruzin Grigorij Sakaaszwili.
Jak na realia lat 60-tych „Czterej pancerni i pies” są
superprodukcją. Nie byłoby to możliwe bez hojnego finansowania przez państwo,
ale również bez współpracy wojska i świetnej ekipy realizacyjnej. W serialu
użyto nawet oryginalne poniemieckie urządzenia artyleryjskie i samochody.
 

Kadr z serialu

Spis odcinków
1.     
Załoga                                         1966                53’28
2.     
Radość i gorycz                          1966                52’55
3.     
Gdzie my – tam granica             1966                53’01
4.     
Psi pazur                                     1966                53’51
5.     
„Rudy”, miód i krzyże               1966                50’01
6.     
Most                                           1966                52’30
7.     
Rozstajne drogi                          1966                41’55
8.     
Brzeg morza                               1966                45’44
9.     
Zamiana                                      1968                59’44
10.  Kwadrans po
nieparzystej         
1969                55’00
11.  Wiosenny
siew                           
1969                56’13
12.  Fort Olgierd                                1969                56’36
13.  Zakład o
śmierć             
            1969                56’10
14.  Czerwona
seria              
            1969                57’07
15.  Wysoka fala                                1969                51’31
16.  Daleki
patrol                              
1969                56’51
17.  Klin                                              1970                54’42
18.  Pierścienie                                   1970                60’12
19.  Tiergarten                                   1970                55’42
20.  Brama                                          1970                52’59
21.  Dom                                             1970                66’00
Czas łączny:                                                               1142’12
(19 godz. 2 min. 12 sek.)
 

Kadr z serialu

„Czterej pancerni i pies” to serial, który jedni uwielbiają,
a inni nienawidzą. Nikogo zatem zachęcać do oglądania nie musimy. Przypominamy
tylko by nie uczyć się z niego historii.
Michał Sobkowiak