Tadeusz Łomnicki często bywa nazywany najwybitniejszym polskim aktorem, a mimo to kojarzymy go głównie z jedną rolą. Chociaż niewiele łączyło go z Poznaniem, to i tak na stałe zapisał się w historii poznańskiego Teatru Nowego.
Tadeusz Łomnicki urodził się 18 lipca 1927 roku w Podhajcach (obecnie na terenie Ukrainy). Po skończeniu Gimnazjum Handlowego w Dębicy (1942), przyjechał do Krakowa, gdzie pracował jako robotnik kolejowy oraz w banku, a także uczył się gry na skrzypcach. Podczas II wojny światowej Łomnicki należał do Szarych Szeregów, a później został żołnierzem Armii Krajowej. W 1945 roku, gdy Armia Czerwona wkroczyła do Krakowa, wstąpił do Milicji Obywatelskiej, której szeregi opuścił niespełna rok później, chcąc zrealizować swoje artystyczne marzenia.
W 1946 ukończył Studio Teatralne przy Starym Teatrze w Krakowie. W sezonie 1946/47 występował w Teatrze Miejskim w Katowicach. Po powrocie do Krakowa, w latach 1947–1949 występował w Miejskich Teatrach Dramatycznych: Słowackiego i Starym, gdzie zadebiutował jako dramaturg (sztuka Noe i jego menażeria). Od 1949 grał w Warszawie, zaangażowany do Teatru Współczesnego. Od roku 1952 był w zespole Teatru Narodowego. W 1954 ukończył studia na Wydziale Reżyserskim PWST w Warszawie (dyplom w 1965). W 1957 ponownie przeszedł do zespołu Teatru Współczesnego i pozostał tam aż do 1974. Jako reżyser zadebiutował w 1965 na Małej Scenie Teatru Współczesnego. W 1969 został prorektorem, a w następnym roku rektorem warszawskiej PWST i był nim w latach 1970–1981. W 1976 założył i objął dyrekcję oraz kierownictwo artystyczne Teatru Na Woli. Zagrał tu m.in. Goyę w Gdy rozum śpi Vallejo w reżyserii Andrzeja Wajdy, Bukara w przedstawieniu Hamleta we wsi Głucha Dolna, Fantazego w Fantazym Słowackiego i Salieriego w Amadeuszu Shaffera. W 1981 zrezygnował z dyrekcji Teatru Na Woli, zakończył też swoją drugą kadencję jako rektor PWST.
Kiedy ciężko zachorował, operację serca w Londynie zorganizował i zapłacił za nią Roman Polański, u którego później przez kilka miesięcy mieszkał w Paryżu. Choroba serca i operacja w Londynie spowodowały blisko 2-letnią przerwę w jego życiu zawodowym.
W roku 1984 związał się z zespołem aktorskim Teatru Studio. Od roku 1988, nie był związany etatem z żadną sceną, ale nadal występował gościnnie. Ponadto pisał wiersze, nowele, eseje i wspomnienia (Spotkania teatralne, 1984).
W ostatnich miesiącach życia pracował nad szekspirowskim Królem Learem w Teatrze Nowym w Poznaniu. Zmarł 22 lutego 1992 roku na atak serca, w czasie jednej z prób do tej sztuki. Ostatnie jego słowa były słowami Leara: „Więc jakieś życie świta przede mną. Dalej, łapmy je, pędźmy za nim, biegiem, biegiem!”.
W historii teatru na stałe Łomnicki zapisał się rolą Orestesa w Taurydzie Goethego, Artura Ui w Karierze Artura Ui Brechta, Solonego w Trzech siostrach Czechowa, Łatki w Dożywociu Fredry, Kapitana Edgara w Play Strindberg Dürrenmatta w reżyserii Andrzeja Wajdy – wszystkie w Teatrze Współczesnym, a także jego Prysypkin w Pluskwie Majakowskiego w Teatrze Narodowym oraz Horodniczy w Rewizorze Gogola i Sager w Stalinie Salvatore’a w Teatrze TV.
Kariera filmowa
Tadeusz Łomnicki wystąpił w wielu produkcjach filmowych, takich jak Pokolenie, Niewinni czarodzieje i Człowiek z marmuru Andrzeja Wajdy, Eroica Andrzeja Munka, Kontrakt Krzysztofa Zanussiego, Przypadek i Dekalog VIII Krzysztofa Kieślowskiego oraz przede wszystkim zagrał postać pułkownika Michała Wołodyjowskiego w Panu Wołodyjowskim i Potopie Jerzego Hoffmana, która to rola stała się najważniejszą kreacją aktora.
Podsumowując dorobek artystyczny Łomnickiego otrzymamy 82 role sceniczne, 51 ról filmowych, 26 ról w spektaklach teatru TV oraz 12 reżyserii teatralnych. Ponadto dwie sztuki jego autorstwa – Noe i jego menażeria i Kąkol i pszenica doczekały się realizacji.
Nie tylko aktorstwo
Tadeusz Łomnicki współpracował z władzami komunistycznymi, co zaszkodziło jego karierze – środowisko aktorskie bojkotowało go. Zdaniem aktora „dla dobra zawodu aktorskiego należy iść na ustępstwa i kompromisy”. Bojkot spowodował, iż Łomnicki zmuszony był pracować na scenach pozawarszawskich.
Nagrody i upamiętnienie
W 1996 z okazji 20-lecia otwarcia Teatru na Woli odsłonięto pamiątkową tablicę, a scenie tej nadano imię artysty. Natomiast 22 lutego 2002, w 10. rocznicę śmierci aktora, Teatrowi Nowemu w Poznaniu nadano jego imię.
16 października 1998 na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi została odsłoniętą gwiazda Łomnickiego na Alei Gwiazd (w okolicach Hotelu Grand i kina „Polonia”).
W ankiecie przeprowadzonej przez tygodnik „Polityka” w 1998 roku głosujący uznali Łomnickiego za największego polskiego aktora XX wieku. Ponadto nagrodzono go „Złotą Kaczką” dla najlepszego aktora filmów historyczno-kostiumowych w historii polskiej kinematografii.
Wybrana filmografia
1946: Dwie godziny – Kuba
1948: Stalowe serca – górnik Wiktor Tuszyński
1953: Piątka z ulicy Barskiej – Lutek Kozłowski
1957: Eroica – porucznik Zawistowski
1958: Ósmy dzień tygodnia – Grzegorz Walicki, brat Agnieszki
1962: Zerwany most – inżynier
1964: Pierwszy dzień wolności – porucznik Jan
1969: Przygody pana Michała – Michał Wołodyjowski
1969: Pan Wołodyjowski – Michał Wołodyjowski
1974: Potop – Michał Wołodyjowski
1976: Człowiek z marmuru – reżyser Jerzy Burski
1981: Przypadek – komunista Werner
1981: Limuzyna Daimler-Benz – profesor Stefan Hahn
1982: Dom – adwokat-oświęcimiak, obrońca Kazanowicza (odc. 9)
1984: Miłość z listy przebojów – profesor, członek „teatrzyku”
1985: Kronika wypadków miłosnych – pastor Baum, ojciec Grety i Engela
1988: Dekalog VIII – krawiec
1991: Ferdydurke – wuj
Michał Sobkowiak